کتابان: «دو قرن سکوت»، روایتی است از آن‌چه بر سرزمینی کهن و مردمانش رفته است، بازتاب فرازها و فرودهای کشور و قلمرویی که تا قرن‌ها بعد دیگر به نام یک‌پارچه ایران خطاب نشد. درباره‌ی فروپاشی حکومت دیرینه‌ی ساسانیان که با غلبه‌ی یک آیین و اعتقاد الهی اتفاق افتاد تا زمان برآمدن طاهریان که اولین حکومت نیمه‌مستقل ایرانی را به وجود آوردند. مورخان و نویسندگان بسیار گفته و نوشته‌اند؛ نویسندگانی که سهوا یا عمدا از کنار وقایعی بسیار مهم و آینده‌ساز در طی این دو قرن یعنی قرون اول و دوم اسلامی گذشته‌اند یا بسیار خلاصه به آن حوادث تاریخی و اجتماعی پرداختند. کتاب دو قرن سکوت، اما به همان سکوت نویسندگان درباره‌ی وقایع آن دوره‌ی حیاتی و بنا به نوشته‌ی نویسنده به سکوت زبان و ادب پارسی و دلایل آن می‌پردازد.
چرا دو قرن سکوت؟
همانطور که اشاره شد، کتاب بررسی و تحقیقی است درباره وقایع سیاسی و اجتماعی ایران از ورود اسلام به ایران تا تشکیل حکومت طاهریان. ما می‌دانیم خلاف نامی که برای کتاب انتخاب شده است، این دوران، دورانی حساس و بسیار پرتنش همراه با قیام‌ها و ایستادگی‌های ایرانیان در برابر خلفای بنی‌امیه و عباسیان بوده است. زرین‌کوب خود معتقد است، سکوت مورد نظر او نه سکون و خاموشی مردمان، بلکه خاموشی خواسته یا ناخواسته‌ی زبان فارسی و سکوت محققان درباره‌ی حقایق این بازه‌ي زمانی است.
گفتار خود استاد این است: «چرا نام کتاب را دو قرن سکوت گذاشتم و نه دو قرن آشوب و غوغا؟… چون در طی این دو قرن زبان ایرانی خاموشی گزیده بود و سخن خویش جز بر زبان شمشیر نمی‌گفت.»
تفکر و اندیشه‌ی استاد درباره‌ی نام کتاب هرچه بود، این عنوان موضوع مجادلت‌ها و جبهه‌گیری‌های بسیار در میان مورخان و اندیشمندان شد.
دو قرن سکوت نایاب شد
در سال ۱۳۳۰ پاورقی که پیش از آن در نشریه‌ي مهرگان و در اوج تفکرات ملی‌گرایانه به چاپ رسیده بود، در قالب کتابی مستقل تحت عنوان «دو قرن سکوت»، به چاپ رسید. کتاب بسیار سریع نایاب شد و چاپ اول آن به پایان رسید. درخواست ناشر برای چاپ دوم با مخالفت استاد همراه بود. وی تصمیم گرفته بود تحقیقی دوباره بر آن‌چه نوشته بود انجام دهد. ۵ سال وقت صرف تحقیق شد. بالاخره در اردیبهشت ۱۳۳۶ کتاب بار دیگر از سوی انتشارات امیرکبیر منتشر می‌شود. او در مقدمه‌ی جدید نگاه خود به تاریخ. برداشت‌هایش در چاپ اول را مورد انتقاد قرار می‌دهد و می‌نویسد در چاپ اول «هر آن‌چه سخن‌شناسان و خرده‌گیران در باب چاپ سابق گفته بودند هرچه را وارد دیدم به منت پذیرفتم و در آن نظر کردم. در جایی که سخن از حقیقت‌جویی است چه ضرورت دارد من بی‌هوده از آن‌چه سابق به خطا پنداشته‌ام، دفاع کنم.»
او صراحتا اعلام می‌کند که تحت تاثیر جریانات سیاسی زمانه و خامی جوانی و احساسات میهن‌پرستانه، نتوانسته حقایق حمله‌ي اعراب و شکست ایرانیان را نشان دهد. از جمله مباحثی که زرین‌کوب در چاپ اول بدان اشاره کرده و موجبات اعتراض قرار گرفته بود، داستان کتاب‌سوزی توسط مسلمانان بود.
از آن زمان به بعد نویسنده دیگر تغییری در محتوای کتاب نداد. در آغاز انقلاب انتشارات جاویدان همان نسخه‌ي تصحیح‌شده را به چاپ رساند. این بار کتاب تنها یک هفته در کتاب‌فروشی‌ها دیده شد، چراکه تمامی نسخه‌های آن جمع‌آوری و خمیر گشت. اما این صورت ماجرا بود و کتاب به صورت زیراکس و افست و البته در خفا به وسیله‌ی افراد مختلف چاپ و در بازار کتاب‌های ممنوعه، کتاب ۴۰ تومانی تا ۷ هزار تومان به فروش رسید.
دو قرن و ده دهه
این کتاب پرماجرا که در ابتدای چاپ برخی آن را تبلیغی به نفع ایران باستان و پررنگ نشان دادن تاریخ قبل از اسلام می‌دانستند، پس از انقلاب سکوتی برای ۲ دهه را تجربه کرد و در نهایت ۲۰ سال پس از انقلاب مجوز قانونی برای چاپ کتاب صادر شد. نشر سخن که متولی این کار شده بود، چاپ نهم کتاب را با تفاوتی قابل تامل منتشر کرد.
نقد استاد مطهری بر کتاب
از جمله معروف‌ترین آثار استاد مطهری که هم‌چنان مورد استناد و بحث قرار دارد، کتاب «خدمات متقابل ایران و اسلام» است. دکتر مطهری در بخشی از کتاب نقدی دارد بر مطالب دو قرن سکوت؛ نقدی که بیشتر نگاه زرین‌کوب به چگونگی ورود اسلام به ایران را در برمی‌گیرد. در آن زمان و پس آن بسیاری تلاش کردند تا این دو متفکر بزرگ را در مقابل یکدیگر قرار دهند و تضاد آن‌ها در برخی مطالب کتاب را به مخالفتی گسترده‌تر بکشانند، اما شواهد نشان‌دهنده آن است که این نقد تنها گفت‌وگو و بحث دو عالم تاریخ و فلسفه با یکدیگر بوده است. دکتر روزبه زرین‌کوب در نزدیکی این اساتید با یکدیگر می‌گوید:
«به نظر من تقابلی در نظرگاه این دو استاد وجود ندارد، آن‌ها از دوستان نزدیک یکدیگر بودند و تا یک هفته قبل از شهادت آیت‌الله مطهری، ایشان در منزل مرحوم زرین‌کوب بودند و با هم مجالست داشتند. این اختلاف سلیقه هیچ‌گاه آن‌ها را در تقابل با یکدیگر قرار نداد و حسن هم‌نشینی آن‌ها را زیر سوال نبرد.»
این نقد همان تفاوت چاپ نهم کتاب توسط نشر سخن بود با چاپ‌های قبلی، نقدی که با اجازه‌ی دکتر زرین‌کوب در ابتدای کتاب به چاپ رسید.
چرا باید کتاب دو قرن سکوت را خواند؟
هرچه بود کتاب دو قرن سکوت، اثری بود پرمناقشه و حواشی بسیار؛ کتابی که شاید امروزه نیز هم‌چنان نیازمند تحقیق و بررسی است. بی‌تردید مطالعه‌ی دو قرن سکوت با ما همان می‌کند که شاید هدف اصلی زرین‌کوب، یعنی نگاهی دوباره به ایران و حوادث و وقایع آن از آغاز شکل‌گیری تا زمان حاضر [بود]. کتاب ما را وادار می‌کند که خود دست به تحقیق زده تلاش کنیم تا حقایق [را] بشناسیم و ایران اسلامی‌مان را بهتر درک کنیم.
دیدگاه شما