سال‌ها پیش جوزف نای، مشاور وزیر دفاع وقت ایالات متحده اصطلاحی را ابداع کرد که به یکی از مشهورترین کلیدواژگان سیاست بین‌الملل بدل گشت: «قدرت نرم.» بی‌آنکه بخواهیم به جزئیات دیدگاه نای وارد شویم می‌توانیم چکیده سخن او را این‌چنین خلاصه کنیم که قدرت نرم روی آوردن دیگر کشورها و تبعیت کردن از یک کشور برتر است، بی‌آنکه آن کشور دیگران را مجبور به چنین امری کرده باشد. پیر کونسا که بر حسب تصادفی جالب او نیز مشاور وزیر دفاع فرانسه بوده است در کتاب خود با عنوان «تروریسم سعودی» تلاش می‌کند تا سویه‌های ایدئولوژیک دیپلماسی عربستان را در راستای افزایش همین قدرت نرم شناسایی و این تاکتیک را برجسته نماید.

تلاش کونسا چنان که خودش نیز معترف است از مباحث نظری تا حد زیادی خالیست و مخاطبان تنها با یک گزارش دست اول از چگونگی اداره ساز و کار روابط خارجی عربستان سعودی مواجه‌اند. کونسا توضیح می‌دهد که دو عامل از زمان تشکیل کشور سعودی دست به دست هم داده‌اند تا قدرت خاندان سعود را مصون از تعرض مخالفان و دشمنان قرار دهند: ستون اول حکومت سعودی‌ها را قرائتی خاص و سخت‌گیرانه از اسلام تشکیل می‌دهد که برخی آن را وهابیسم و برخی دیگر سلفیسم می‌نامند و ستون دوم را نیز خانواده سلطنتی سعود شکل داده‌اند.

از گذشته تاکنون هر دوی این نهادها بر یکدیگر تاثیری دوسویه داشته‌اند اگرچه خانواده سعودی هیچ‌گاه نتوانسته‌اند خود را از ذیل نهاد مذهب در این جامعه آزاد نماید و گرایشات محافظه‌کارانه و عمیقا سنتی برخی روحانیون بلندپایه سعودی گاه مشکلاتی را نیز برای حاکمان متفاوتی همچون بن سلمان فراهم کرده است. نویسنده توضیح می‌دهد که بر خلاف دیگر کشورها عربستان سعودی در هنگام همه بحران‌ها و مشکلات سیاست داخلی‌اش سریعا به عامل دین متوسل می‌شود و با سخت‌گیرانه‌تر نمودن قوانین مذهبی سعی در کنترل مخالفان و آرام کردن فضا دارد و احتمالا به همین جهت است که از اصطلاح اصلاحات ساکن در مورد عربستان استفاده می‌شود چراکه این کشور علی‌رغم حضور در اکثر پیمان‌های بین‌المللی و امضای آن‌ها عملا اهمیتی برای این پیمان‌ها قائل نیست و تنها بر مبنای قرائتی قشری‌مآب از شریعت کشور را اداره می‌کند. اما پیچیدگی‌های اداره امور یک کشور در جهان واقعی و یا به عبارت دیگر اقتضائات سیاست، هر ایدئولوژی‌ای را به ناچار در مقاطعی منعطف نیز می‌سازد. به عبارت دیگر باید به خاطر داشت برای آن‌ که بر قدرت تکیه زده است هیچ چیز مهم‌تر از حفظ آن نیست ولو اگر به قیمت زیرپا گذاشتن همه چیزهایی باشد که خود حاکم به شکل متناقض‌نمایی سعی در حفاظت و حراست از آن دارد.

کونسا با ارائه مثال‌های متعددی در کتاب به ما توضیح می‌دهد که چگونه در مواقع بحرانی این روحانیون اعظم سعودی هستند که به کمک حکومت می‌آیند تا برخی تصمیمات آل سعود را که از نظر مذهبی دارای تبعات سنگینی است توجیه نمایند و یکی از مشهورترین این توجیه‌ها در زمانی رخ داد که نیروهای آمریکایی در هنگام حمله صدام به کویت در عربستان حاضر شدند تا با این اتفاق مقابله نمایند. کونسا توضیح می‌دهد که آل سعود از یک سو با چالش حضور کافران در خاک خود مواجه بود و از سوی دیگر نگران امنیت سرزمین و حکومت خود نیز بود؛ بنابراین مفتی‌های اعظم سعودی با انتشار حکمی اعلام نمودند که حضور کافران برای دفاع از کلیت اسلام در مواقع ضرورت اشکال ندارد. اما به قول هموطن نویسنده این کتاب یعنی اولویه روآ از آن‌جا که اساسا دین خالصی وجود ندارد و ادیان همه در بستر تاریخ و فرهنگ یک کشور رشد می‌کنند این نوع خالص‌سازی دین آن هم به سبک سعودی تنها به نوعی بنیادگرایی می‌انجامد که همه چیز را صفر و صدی مشاهده می‌کند بنابراین یکی از چالش‌های عربستان مواجهه با افراطیون و جهادگرانی در خاک خودش است که اقدامات آل سعود به خصوص رابطه صمیمانه با غرب را نمی‌پذیرند. فارغ از مشکلات داخلی اما سیاست خارجی عربستان عمیقا مذهبی است و به ترویج قرائت عربستان از اسلام به عنوان منبع قدرت نرم اختصاص دارد. پژوهش کونسا از این جهت حائز اهمیت است که با آمار و با تفکیک کشورها به ما نشان می‌دهد که چگونه سعودی‌ها کشور به کشور و در نقاط مختلف جهان در حال ساخت مدارس مذهبی هستند، چگونه در ساخت مساجد و راه و مدرسه در کشورهای ضعیف مشارکت می‌کنند و بدین طریق محبوبیت به دست می‌آورند و چگونه با تزریق پول و فشارهای سیاسی - اقتصادی حتی نظر نمایندگان کنگره آمریکا را در مورد موضوعات مربوط به کشور خودشان عوض می‌کنند.

جدال سعودی‌ها با رقیب عقیدتی خود یعنی ایران شیعی نیز از نقاط قابل توجه کتاب است مثلا کونسا بر حسب اسناد فاش‌شده توسط ویکی‌لیکس به ما نشان می‌دهد که سال‌هاست سعودی‌ها از نفوذ جمهوری اسلامی بیمناک‌اند و تلاش می‌کنند تا به طور مثال با فشار به تلویزیون‌های ماهواره‌ای کانال‌های وابسته به ایران و حزب‌الله را از دسترس خارج نمایند.

حسن کتاب در مجموع ارائه آمارهای نسبتا جدید است. در کنار این موضوع هر چند صفحه با کادرهایی خاکستری رنگ مواجه هستیم که اطلاعاتی تکمیلی به مخاطبان غیرحرفه‌ای در مورد عربستان ارائه می‌کند؛ اما اگر خواننده حرفه‌ای مسائل عربستان هستید احتمالا در این کتاب نکته تازه‌ای نخواهید یافت.

شناسنامه کتاب: پیر کونسا، تروریسم سعودی، ترجمه: اعظم ورشوچی‌فرد و سیامک دل‌آرا، تهران: پارسه، چاپ اول، ۱۳۹۸، بها: ۴۹۵۰۰ تومان.