کتابان: چند وقت پیش کتابی ترجمه می‌کردم به نام «دستکاری در رسانه‌های اجتماعی» که انتشارات همشهری آن را در پایان سال گذشته منتشر کرده است. تحقیقی است از پژوهش‌گران دانشگاه آکسفورد كه در آن از مفهومی به نام «پروپاگاندای رایانشی» صحبت مي‌شود. از اسمش نترسید؛ یعنی استفاده هدفمند از پلتفرم‌هاي رسانه‌هاي اجتماعي براي انتشار اخبار جعلي يا برجسته‌سازي يا سركوب محتواي خاص با هدف تاثيرگذاري در تحولات سياسي.

بر اساس آن‌چه در این کتاب آمده، اوکراین کشوری است طي سال‌هاي گذشته مستمرا با بحران جدی اطلاعات غلط و دست‌كاري واقعيت روبه‌رو بوده است. اين كشور در سال‌هاي اخير با درگیری‌هاي مسلحانه با جدايي‌طلبان استان‌های شرقی، بحران شدید اقتصادی، آشفتگی سیاسی، انتقال مداوم قدرت و اصلاحات ساختاری مواجه بوده است. همه‌ی این چالش‌ها با توسعه‌ی سریع فناوری‌های اطلاعاتی و استفاده روزافزون از اینترنت همراه بوده است، چيزي كه به شکل چشم‌گیری در روند تحولات کشور نقش داشته است.

كشور رقيب اوكراين، يعني روسيه از كشورهاي پيش‌رو در پروپاگانداي رايانشي است. یک نمونه‌ی قابل توجه از عملیات پروپاگاندای رایانشی بین روسیه و و اوکراین، مورد مشهور فاجعه MH۱۷ است. در ۱۷ ژوئیه‌ی ۲۰۱۴ ، یک هواپیمای بوئینگ ۷۷۷ شرکت هواپیمایی مالزی در مزارع دونباس در منطقه‌ای تحت کنترل جدايي‌طلبان سقوط کرد و همه‌ی ۲۹۸ سرنشین آن كشته شدند.

در سپتامبر ۲۰۱۶، تیم تحقیق بين‌المللي اولین نتایج خود را ارائه داد و نتیجه گرفت که هواپيما توسط يك موشک زمین به هوا ساقط و اين موشك از مناطق تحت كنترل جدايي‌طلبان تحت حمايت روسيه شليك شده است. پیش از انتشار نسخه‌ی رسمی گزارش پرونده اما تئوري‌ها و فرضيات مختلفي پيرامون اين واقعه در فضاي رسانه‌هاي مطرح شد. معروف‌ترينِ اين فرضيه‌ها، ادعا مي‌كرد كه يك جت نظامي متعلق به اوكراين هواپيماي مسافربري مالزي را سرنگون كرده است.

این نظریه اولين بار در توییت‌های یک كارمند اسپانيايي بخش مراقبت پرواز فرودگاه كيف به نام كارلوس مطرح شد. كارلوس در حساب كاربري توييتر خود ادعا كرده بود كه در زمان هدف قرار گرفتن هواپيماي مالزي، يك جت نظامي را در آن حوالي روي صفحه رادار ديده است.

بعد از توييت‌هاي كارلوس، ماجرا به سرعت و با گستردگي توسط رسانه‌هاي جريان اصلي روسيه از قبيل راشاتودي، ريانووستي و تاس منشتر شد. وزارت دفاع روسيه قطعات بعدي پازل را چيد و با انتشار يك تصوير ماهواره‌اي - كه بعدا معلوم شد جعلي بوده - وجود يك جت در نزديكي هواپيماي ساقط شده را در جريان يك كنفرانس مطبوعاتي تاييد كرد.

بعدها یک تحقیق که توسط يك سایت واقعيت‌سنجي به نام استاپ‌فيك انجام شده بود، اثبات کرد، حساب کاربری کارلوس در توييتر جعلی است. از آن‌جا كه در بررسي‌ها معلوم شد سيستم مراقبت پرواز در اوكراين كارمند غيراوكرايني ندارد، حساب كاربري كارلوس مسدود شد. بعدها تحقيقات دولتي در اوكراين نشان داد كه حساب موسوم به كارلوس اولين بار در زمان انقلاب «يوروميدان» (موج اعتراضات و ناآرامي‌هاي طرفداران غرب در اوكراين در سال ۲۰۱۴ براي پيوستن به اتحاديه اروپا) ثبت شده و وظيفه آن در زمان مذكور ريتوييت پيام‌هاي طرفداران روسيه بوده است. اين فعاليت تا دو ماه پيش از حادثه سقوط هواپيما هم ادامه داشته اما در دو ماه منتهي به سقوط، حساب كاربري مورد نظر فعاليت غيرفعال بوده است. تا اين‌كه در ژوئیه‌ی ۲۰۱۴ اكانت دوباره فعال شده تا یکی از قوی‌ترین نظریه‌های جعلی در تاريخ پروپاگانداي رايانشي را در خصوص هواپيماي مالزي تولید کند.

به همین خاطر است که در میانه‌ی جنگ روسیه علیه اوکراین، این روایت‌هاي رسانه‌اي و كنش‌گري‌هاي نسل جديد پروپاگانديست‌ها، يعني ربات‌ها و ترول‌هاي اينترنتي است كه از اهمیت بیش‌تری نسبت به خود جنگ و واقعیت آن برخوردارند. مثلا در صورت وقوع رويداد شگفت‌انگيزي در جريان جنگ، از قبيل فاجعه‌ی اتمي يا جنايت جنگي در مقياس بزرگ، بيش‌تر از واقعيت اتفاق، اين روايت‌ها هستند كه تعيين مي‌كنند، كدام طرف برنده‌ی استفاده از امتيازات سياسي خواهد بود.

تصور عمومی از تجاوز روسیه به اوکراین، جنگ در صحنه‌ی واقعی با انگیزه‌ها و اهداف نظامی است؛ اما واقعيت اين است كه براي همه‌ی كساني كه در جايي خارج از ميدان، تحولات جنگ را پي‌گيري مي‌كنند، تصوير جنگ، با روايت‌هاي رسانه‌اي رسمي و غيررسمي ساخته مي‌شود. بر همين اساس، هم‌زمان با جنگ در فضای واقعی، جنگی برای غلبه روایت روسیه یا اوکراین از جنگ نيز در جریان است.

شناسنامه: ساموئل سی.وولی و فیلیپ‌ ان.هاوارد، «دستکاری در رسانه‌های اجتماعی»، ترجمه‌ی: عباس رضایی ثمرین و رسول صفرآهنگ، تهران: همشهری، چاپ نخست، ۱۴۰۰، بها: ۷۵ هزار تومان.